پێوانی زیندووایەتی خانەکان و ژماردنی خانەیی
پێشەکی:
زیندووایەتی خانەکان ئاماژە بە هەڵسەنگاندنی ژمارەی خانە تەندروستەکان لە نموونەی دیاریکراودا دەکات. ئەم هەڵسەنگاندنە پیشاندەرێکی بنەڕەتی دادەنرێت بۆ تێگەیشتن لە میکانیزمەکانی کارکردنی جینەکان، و پرۆتینەکان، و ڕێڕەوەکانی پەیوەست بە مردنی خانە یان زاوزێکردنی. ژماردنی خانەکان و دیاریکردنی ڕێژەیان ئامرازێکی بنەڕەتی دادەنرێت لە هەڵسەنگاندنی هۆکارە ژەهراویەکان، کەواتە زیندووایەتی خانەکان لە ڕێگەی پێوانی توانایان بۆ دابەشبوون و گەشەکردنەوە دیاری دەکرێت.
ڕەنگی DAPI بەکاردێت، کە ڕەنگێکە کە دەبەستێتەوە بە ترشەحابەی ناوهێشتن DNA لەناو خانەکاندا، بۆ دیاریکردنی مۆرفۆلۆجیای ناوک و لێکۆڵینەوەی خولگەی ژیانی خانەکان. بریسکەیی بەرهەمهاتوو لە ڕەنگی DAPI یارمەتی جیاکردنەوەی خانە زیندووەکان لە خانە مردووەکان دەدات بەپێی شێوەی ناوکی خانەکە و چڕیی ڕووناکی.
دواتر پێداچوونەوە بە ڕەنگەکان دەکەین کە بە شێوەی بەرفراوان لە ڕەنگکردنی زیندووایەتی خانەکان بەکاردێن.
ڕەنگکردنی زیندووایەتی
ڕەنگە ژیندارییە فلۆرییەکان لە هەڵسەنگاندنی زیندووایەتی خانەکان و جیاکردنەوەی خانە زیندووەکان لە خانە مردووەکان لە نموونەی لێکۆڵراودا بەکاردێن. ئەم جیاکردنەوەیە پشت بە سەلامەتی کەشی سایتۆپلازم دەبەستێت، کەواتە کەشی سەلامەت ڕێگە بە هەڵبژاردەی چوونەژوورەوەی مۆلێکولەکان دەدات، لەکاتێکدا خانە مردووەکان ئەم توانایە لە دەست دەدەن بەهۆی زیانلێکەوتنی کەشەکەیان.
بەشێوەی ئاسایی، دوو ڕەنگی فلۆری جیاواز زیاد دەکرێن بۆ نموونەکە:
ڕەنگی سەوز وەکو (Acridine Orange): هەموو خانە زیندوو و مردووەکان دەپەڕێنێت، و ناوکەکانی خانە سەلامەتەکان پێی ڕەنگ دەبن.
ڕەنگی سوور وەکو یۆدایدی پرۆپیدیۆم (Propidium Iodide, PI): تەنها خانە مردووەکان دەپەڕێنێت کە غلافە خانەییەکانیان زیان بینیوە.
بەم شێوەیە:
خانە زیندووەکان بە ڕەنگی سەوز لەژێر مایکرۆسکۆپی فلۆریدا دەردەکەون.
خانە مردووەکان بە ڕەنگی سوور دەردەکەون وەک ئەنجامی پەڕاندنی ڕەنگی PI بۆ ناوکەکانیان.
ئەم جیاکردنەوەیە ڕێگە بە هەڵسەنگاندنی ورد بۆ ڕێژەی خانە زیندوو و مردووەکان دەدات، و ئامرازێکی گرنگ دابین دەکات لە لێکۆڵینەوەکانی ژەهراوی و توێژینەوە بایۆلۆجییەکان.
ڕەنگکردنی فلۆرسنت بە بەکارهێنانی: DAPI
ڕەنگی DAPI (4′,6-diamidino-2-phenylindole) یەکێک لە زۆرترین ڕەنگە فلۆرییەکانی بەکارهاتوو دادەنرێت بۆ جیاکردنەوەی خانەکان یان بەکتریا لە نموونە بایۆلۆجییەکان. DAPI وەکو ڕەنگی فلۆری کاردەکات کە دەبەستێتەوە بە ترشەحابە ناوهێشتنەکان، کەواتە بە تایبەتی لەگەڵ ترشەحابەی ناوهێشتن DNA کارلێک دەکات. ئەم ڕەنگە تایبەتمەندی ئەوەی هەیە کە ناتوانێت کەشی پلازمای سەلامەتی خانە زیندووەکان بپەڕێنێت؛ بۆیە، بەشێوەی ئاسایی لە خانەکان دەردەخرێت کە سەلامەتی کەشەکانیان دەپارێزن.
لەگەڵ ئەوەشدا، ڕەنگی DAPI دەتوانێت بچێتە ناو خانە زیانلێکەوتوو یان مردووەکان، کەواتە دەبەستێتەوە بە DNA کە لەناو ناوک یان بەکتریادا هەیە، کە وایدەکات بە ڕەنگی شین لەژێر مایکرۆسکۆپی فلۆریدا دەربکەون. لەگەڵ ئەوەشدا، گرنگە ئاماژە بەوە بکرێت کە DAPI ڕەنگێکی ناهەڵبژاردەیی دادەنرێت؛ واتە هەموو خانەکان ڕەنگ دەکات کە DNA لە خۆیان دەگرن بەبێ گوێدانە ئەوەی زیندوو بن یان مردوو، هەروەها جیاوازی نەکات لە نێوان جۆرەکانی زیندەوەرە وردە جیاوازەکان.
بەهۆی تایبەتمەندییەکانی، DAPI ئامرازێکی بەسوود دادەنرێت کاتێک پێویستی بە دیاریکردنی بوونی یان بڕی مادەی ناوکی (DNA) لە نموونەکاندا هەیە، و بۆ جیاکردنەوەی پێکهاتە زیندووەکان لە نازیندووەکان بە ڕێگەیەکی نەتایبەتی.
لەشە دژەکارە فلۆرییەکان بۆ ڕەنگکردنی زیندووایەتی
دەکرێت ئەنتیبۆدی فلۆرێسەنت بەکاربهێنرێت وەک ئامرازێک بۆ دیاریکردن یان شوێنکەوتنی ئۆرگانیزمی دیاریکراو لەناو کۆمەڵگەیەکی مایکرۆبی ئاڵۆز یان جۆراوجۆر. ئەنتیبۆدی تایبەت لە تاقیگەدا پەرەپێدەدرێت بەجۆرێک کە بە شێوەیەکی هەڵبژاردەیی بە ئۆرگانیزم یان خانەی دیاریکراوەوە دەبەستریتەوە، ئەمەش ڕێگە دەدات بۆ دۆزینەوە یان چاودێریکردنیان بە بەکارهێنانی تەکنیکەکانی وێنەگرتنی فلۆرۆسەنت. لەگەڵ ئەوەی پرۆسەی پەرەپێدانی ئەنتیبۆدی تایبەت کاتی درێژ و تێچووی بەرز دەوێت، بەڵام ئامرازێکی کاریگەر و گرنگە لە توێژینەوەکانی ڕەنگکردنی ژیندووێتی، بەتایبەتی کاتێک پێویستی بە جیاکردنەوە هەیە لە نێوان جۆرە جیاوازەکانی خانە یان ژیندارە وردەکان لەناو هەمان نموونەدا. بە بەکارهێنانی ئەنتیبۆدی نیشانەکراو بە فلۆرۆفۆر (fluorophore)، دەکرێت ورد و دروستی بەرز بەدەست بهێنرێت لە ئامانجگرتنی خانە ژیندووەکان یان دیاریکردنی تایبەتمەندی دیاریکراوی خانەکانی خوێندنەوە.
پرۆتینی فلۆرێسەنتی سەوز (GFP)
ئەم ڕێبازە بریتییە لە خستنەناوی جینێکی کۆدکراو بۆ بەرهەمهێنانی پرۆتینی فلۆرۆسەنتی سەوز (GFP) بۆ ناو جینۆمی بەکتیریایی یان خانەکانی ژیندارە زیندووەکانی تر. GFP وەک ئامرازێکی بەهێز بەکاردەهێنرێت بۆ چاودێریکردنی ژیندووێتی خانەکان و دیاریکردنی شوێنی پرۆتینەکان لەناو خانەکەدا، کە پشکنینی فلۆرۆسەنت ڕێگە دەدات بۆ خوێندنەوەی پرۆسە ژیندووییە خانەییەکان بە شێوەیەکی ڕاستەوخۆ و ورد. دەکرێت خانە دەستکاریکراوەکانی جینی بۆ دەربڕینی GFP بەکاربهێنرێن وەک ئامرازێکی کاریگەر بۆ هەڵسەنگاندنی ژیندووێتی و چاودێریکردنی چالاکی خانەکان لەژێر مایکرۆسکۆپی فلۆرۆسەنتدا.
سنووردارکردنەکانی ڕەنگکردنی ژیندووێتی
پشکنینەکانی ڕەنگکردنی ژیندووێتی ئامرازێکی باون لە تاقیگەدا بۆ بەدەستهێنانی خەمڵاندنێکی نزیک لە ژمارەی خانە ژیندوو یان مردووەکان لە ژینگەیەکی دیاریکراودا. ئەم پشکنینانە پشت بە ڕەنگی فلۆرۆسەنت یان ڕەنگی دەبەستن کە بە پێکهاتە خانەیی دیاریکراوەوە دەبەستنەوە، و ڕێگە دەدەن بۆ هەڵسەنگاندنی هەندێک لایەنی ژیندووی خانەکان.
هەندێک لە سنووردارکردنە سەرەکییەکان ئەمانەن:
لەوانەیە سەخت بێت تێبینیکردنی خانە بچووکەکان تەنانەت بە بەکارهێنانی مایکرۆسکۆپیش. لەوانەیە ئەم خانانە پشتگوێ بخرێن یان بشاردرێنەوە لە پشت گەردیلە ناژیندووەکانی نموونەکەدا.
لەوانەیە سەخت بێت دیاریکردنی بڕێکی زۆری خانەکان، ئەمەش داوای ئاوەڵنکردنی نموونەکە دەکات.
لەوانەیە سەخت بێت ژماردنی کۆمەڵە خانەییەکان یان خانە نووساوەکان بە ڕووکارەکان، کە ناکرێت خانە تاکەکان جیابکرێنەوە لە یەکتری لەناو کۆمەڵە خانەییەکەدا.
لەوانەیە سەخت بێت جیاکردنەوە لە نێوان خانە مردووەکان و مادە ناژیندووەکان لە نموونە سرووشتییە ڕەنگکراوەکانی بۆ مانەوە.
ئەم ڕەنگانە ناتوانن جیاوازی بکەن لە نێوان جۆرەکان، بۆیە ناتوانن جۆراوجۆری جۆرەکان بپێون لە نموونەیەکی تێکەڵدا.
ژماردنی خانەکان
ژماردنی خانەکان هەنگاوێکی بنەڕەتییە لە تاقیکردنەوەکانی پەروەردەکردنی خانە. بە شێوەیەکی ئاسایی ژماردن بە بەکارهێنانی مایکرۆسکۆپی سادە ئەنجام دەدرێت (ژووری ژماردنی خانەکان وەک "ژمێرەری نۆیبار" (Neubauer)). ئەم ڕێبازە بنەڕەتییە بۆ دیاریکردنی چڕی خانەکان پێش پەروەردەکردن، یان بۆ هەڵسەنگاندنی ڕێژەی گەشەکردن یان ژیندووێتی، یان بۆ ئامادەکردنی تاقیکردنەوە خانەیی جیاوازەکان. ئەم ڕێبازە بەکاردەهێنرێت لە زانستە بایۆلۆژییەکاندا، لەوانە دەستنیشانکردنە پزیشکییەکان و چارەسەرکردن. ژماردنی خانەکان بەشێکە لە فلۆسایتۆمەتری (flow cytometry) و بەکارهێنانی هەیە لە تاقیگە توێژینەوەیی و کلینیکەکاندا.
بۆ چاندنی خانەکان لە پەرچە کۆچۆک بیرۆکانی (multi-well plates)، کە پرۆسەیەکە ناسراوە بە تەخمکردن یان "seeding"، پێویستە یەکەم جار خانە ئامانجەکان بژمێردرێن. سەرەڕای ئەوەش، بۆ حیسابکردنی ڕێژەی مانەوە، ژماردن پێویستە، ئەمەش ئەوەیە لەم وتارەدا باسی دەکەین.
ڕێبازی داهاتوو ڕێنماییە گشتییەکان دەخاتەڕوو سەبارەت بە چۆنیەتی بەکارهێنانی ژووری نۆیبار:
پێویستە یەکەم جار خانە نووساوەکان جیابکرێنەوە بە بەکارهێنانی تۆڕاوە تایبەتەکانی هەڵوەشاندنەوەی بەستەرە خانەییەکان (وەک تریپسین (trypsin))، پاشان خانەکان دووبارە لە ناوەندی پەروەردەکردنی گونجاودا لەحاڵەتی هەڵواسین بهێڵدرێنەوە.
نموونەکە لەگەڵ ڕەنگێک وەک ترایپان بلوو (Trypan Blue) بە ڕێژەی 1:1 تێکەڵ دەکرێت، کە ڕەنگەکە ڕێگە دەدات بۆ جیاکردنەوەی خانە مردووەکان (بە ڕەنگی شینەوە دەڕەنگێندرێنەوە) لە ژیندووەکان (ڕۆن دەمێننەوە).
ژووری ژماردن بە وردی پڕدەکرێتەوە بەبێ باڵۆنی هەوا.
خانەکان لەژێر مایکرۆسکۆپدا لە چوارگۆشە دیاریکراوەکاندا دەژمێردرێن، و چڕی خانەکان بە بەکارهێنانی هاوکێشەکانی ژماردنی تایبەت بە ژوورەکە حیساب دەکرێت.
کاتی ژماردنی خانەکان، پێویستە سیستەمێکی ژماردنی ڕێکوپێک پەیڕەو بکرێت بۆ پاراستنی ورد و دروستی، ئەوەش بە ڕیزکردن تا هیچ چوارگۆشەیەک پشتگوێ نەخرێت. بۆ خانەکان کە لەسەر سنوورەکانی چوارگۆشەکان دادەنیشن، یاسای ژماردنی نەریتی جێبەجێ دەکرێت: تەنها ئەو خانانە حیساب دەکرێن کە بەرکەوتوون بە کەنارەکانی سەرەوە و چەپەوە لە چوارگۆشەکە، و خانەکانی بەرکەوتوو بە کەنارەکانی ڕاست و خوارەوە پشتگوێ دەخرێن (ئەگەر ژماردن لە گۆشەی سەرەوە چەپی ژوورەکەوە دەست پێبکات).
دوای تەواوبوونی ژماردنی هەموو چوارگۆشە دیاریکراوەکان، ناوەندی حیسابی ژمارەی خانەکان حیساب دەکرێت. ئەم ناوەندە دواتر بەکاردەهێنرێت بۆ حیسابکردنی ژمارەی گشتی خانەکان لە نموونەکەدا، ئەوەش لەسەر بنەمای قەبارەی چوارگۆشە ناسراوەکە و هاوکێشی ئاوەڵنکردنی بەکارهاتوو لە کاتی ئامادەکردندا.