شیکردنەوەی پێوانەی بەرگری ئەنزیمی (ELISA)

پێشەکی:

پڕۆسەی کارلێکی پۆلیمەرەی زنجیرەیی (PCR) بۆ بەرهەمهێنان و کۆپیکردنی ناووکەترش(DNA) ‌‌هاوشێوەن لە هەموو نموونەکانی ناووکەترش.  زانستی پزیشکی بە هۆی زیادکردنی ناووکەترشەوە توانیویەتی دەستنیشانکردن و چارەسەر بۆ زۆرێک لە نەخۆشییە سەختەکان پێشکەش بکات، کە نەخۆشییەکانی شێرپەنجە و چاککردنەوەی شانەکانی  ئێسک لە گرنگترین ئەم نەخۆشییانەن.

جۆرەکانی ELISA

پڕۆسەی کارلێکی پۆلیمەرەی زنجیرەیی (PCR) بۆ بەرهەمهێنان و کۆپیکردنی ناووکەترش (DNA) یەکسانە لە هەموو نموونەکانی ناووکەترش . زانستی پزیشکی بە هۆی زیادکردنی ناووکەترشەوە توانیویەتی دەستنیشانکردن و چارەسەر بۆ زۆرێک لە نەخۆشییە سەختەکان پێشکەش بکات، کە نەخۆشییەکانی شێرپەنجە و چاککردنەوەی شانەکانی ئێسک لە گرنگترین ئەم نەخۆشییانەن. 

1.      ELISAی ڕاستەوخۆ:

 پڕۆتۆکۆڵی تاقیکردنەوەی ELISA ی ڕاستەوخۆ بۆ دۆزینەوەی دژەتەنێکیکان دیزاین کراوە و لە چوار هەنگاوی سەرەکی پێکهاتووە:

1. داپۆشینی پلەیت: یەکەم جار نموونەکان بە بەکارهێنانی گیراوەی ڕەنگکردن ڕووندەکرێنەوە، پاشان زیاد دەکرێن بۆ کونەکانی پلەیتەکان. دوای ماوەی چاوەروانیکردن، گیراوەکە فڕێدەدرێت، و پلەیتەکە بە گیراوەیەک دەشۆردرێت. ئەمە ڕێگە بە پرۆتینەکانی ناو نموونەکە دەدات، لەوانەش دژەپەیداکەرە مەبەستەکان،کە بنووسێن بە ڕووی پلەیتەکە.

2. داپۆشینی پلەیت: یەکەم جار نموونەکان بە بەکارهێنانی گیراوەی ڕەنگکردن ڕووندەکرێنەوە، پاشان زیاد دەکرێن بۆ کونەکانی پلەیتەکان. دوای ماوەی چاوەروانیکردن، گیراوەکە فڕێدەدرێت، و پلەیتەکە بە گیراوەیەک دەشۆردرێت. ئەمە ڕێگە بە پرۆتینەکانی ناو نموونەکە دەدات، لەوانەش دژەپەیداکەرە مەبەستەکان،کە بنووسێن بە ڕووی پلەیتەکە.

3. داپۆشینی پلەیت: یەکەم جار نموونەکان بە بەکارهێنانی گیراوەی ڕەنگکردن ڕووندەکرێنەوە، پاشان زیاد دەکرێن بۆ کونەکانی پلەیتەکان. دوای ماوەی چاوەروانیکردن، گیراوەکە فڕێدەدرێت، و پلەیتەکە بە گیراوەیەک دەشۆردرێت. ئەمە ڕێگە بە پرۆتینەکانی ناو نموونەکە دەدات، لەوانەش دژەپەیداکەرە مەبەستەکان،کە بنووسێن بە ڕووی پلەیتەکە.

4. داپۆشینی پلەیت: یەکەم جار نموونەکان بە بەکارهێنانی گیراوەی ڕەنگکردن ڕووندەکرێنەوە، پاشان زیاد دەکرێن بۆ کونەکانی پلەیتەکان. دوای ماوەی چاوەروانیکردن، گیراوەکە فڕێدەدرێت، و پلەیتەکە بە گیراوەیەک دەشۆردرێت. ئەمە ڕێگە بە پرۆتینەکانی ناو نموونەکە دەدات، لەوانەش دژەپەیداکەرە مەبەستەکان،کە بنووسێن بە ڕووی پلەیتەکە.

لەم ڕێگایەدا، دژەپەیداکەرەکان لەسەر پلەیتە ڕاستەکان جێگیر دەکرێن، پاشان دژەتەنە نیشانەکراوە تایبەتەکان بۆ ئەو دژەپەیداکەرە زیاد دەکرێن. زۆرجار نیشانەکە ئەنزیمێکە کە نیشانەیەکی دیاریکراو بەرهەم دەهێنێت کاتێک سەبسترایتەکە(substrate) زیاد دەکرێت.

سوودەکان: سادە و خێرایە لە جێبەجێکردندا.

کەموکوڕییەکان: هەستیاری کەمترە بە بەراورد بە ڕێگاکانی تر.

 2.      ELISA ی ناڕاستەوخۆ:

تاکە جیاوازی لە نێوان ELISA ی ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆدا ئەوەیە کە پڕۆسەی  کڕکردنی دژەتەن دابەش دەکرێت بۆ دوو هەنگاو. دوای داپۆشین و داخستنی پلەیتەکە، دژتەنە سەرەتاییەکان کە دەبەسترێنەوە بە دژەپەیداکەرەکانی کە بە ئامانجکراون، وەزیاد دەکرێن بۆ پلەیتەکە و کڕدەکرێن. دوای هەنگاوی شوشتن، دژەتەنە لاوەکییەکانی بەستراو بە ئەنزیم—کە دەبەسترێنەوە بە دژەتەنە سەرەتاییەکان بەڵام نابەسترێنەوە بە بە دژەپەیداکەرەکانی کە بە ئامانجکراون—زیاد دەکرێن بۆ پلەیتەکە. کڕکردنێکی تر و شوشتنی دژەتەنە لاوەکییە نەبەستراوەکان، دەتوانرێت هەنگاوی دۆزینەوە ئەنجام بدرێت. 

ئەمەش پێکهاتووە لە بەستنی دژەپەیداکەر بە پلەیتەکە، پاشان زیادکردنی دژەتەنی سەرەتایی، کە دۆزراوەتەوە بە بەکارهێنانی دژەتەنی لاوەکی نیشانەکراو بە ئەنزیم. ئەم ڕێگایە نیشانەکە بەهێز دەکات.

سوودەکان: هەستیاری بەرزتر بە هۆی بەکارهێنانی دژەتەنی لاوەکییەوە.

 کەموکوڕییەکان: زیاتر هەنگاو و ئەگەری ڕوودانی پێکەوەبەستنی دیاری نەکراو. 

جیاوازییەکان لە نێوان تاقیکردنەوەی ELISA ی ڕاستەوخۆ و نا ڕاستەوخۆدا

• باشی ELISA ی ڕاستەوخۆ لەوەدایە کە کات و مادەی کەمتر بەکاردەهێنێت، چونکە پڕۆتۆکۆڵەکەی کەمێک کورتترە. سەرەڕای ئەوەش، مەترسی کارلێکی پێچەوانە (cross-reaction) کەم دەکرێتەوە. کارلێکی پێچەوانە کاتێک ڕوودەدات کە دژەتەنەکان بە شێوەیەکی دیارینەکراو بە شوێنەکانی سەر گەردیلەکان دەبەسترێن کە دژەپەیداکەرە بەئامانجکراوەکان نین. لەبەر ئەوەی تەنها یەک دژەتەن بەکاردێت لە ELISA ی ڕاستەوخۆدا، ئەم مەترسیە کەمترە.

• سەرەڕای ئەوەی پڕۆتۆکۆڵی ELISA ی ناڕاستەوخۆ درێژترە و مەترسی پیسبوون (cross-contamination)زیاترە، بەڵام سوودی گەورەش پێشکەش دەکات. بۆ نموونە، ئەم ڕێگایە هەستیاری زیاتری دابین دەکات، چونکە چەندین دژەتەنی لاوەکی  دەتوانن بە یەک دژەتەنی سەرەتایی ببەسترێن، ئەمەش ئاماژەی بەدیهاتوو بەهێزتر دەکات.

• جگە لەوەش، ELISA  ناڕاستەوخۆکان نەرمی زیاتر دابین دەکەن. دژەتەنی لاوەکی دەتوانێت تایبەت بێت بە چەندین دژەتەنی سەرەتایی، بە مەرجێک کە لە هەمان جۆر بن و لە جۆری خانەخوێی هاوشێوە بن. ئەمە بەو مانایەیە کە هەمان دژەتەنی لاوەکی پێکەوە بەستراو دەتوانرێت بەکاربهێنرێت لە بەکارهێنانە جیاوازەکانی  ELISA ی ناڕاستەوخۆدا، لە کاتێکدا پڕۆتۆکۆڵە جیاوازەکانی ELISA ی ڕاستەوخۆ پێویستیان بە دژەتەنی سەرەتایی بەستراوی جیاواز هەیە.

• باشییەکی تری ELISA ناڕاستەوخۆکان ئەوەیە کە نەک تەنها دەتوانن دژەپەیداکەرەکان بدۆزنەوە بەڵکو دەتوانن دژەتەنەکانیش دیاری بکەن. بۆ ئەم مەبەستە، دەبێت پلێتەکە بە دژپەیداکەرەکان ڕووپۆش بکرێت کە پەیوەندیان بە دژەتەنی ئامانجدار هەیە، دواتر لە هەنگاوی یەکەمی خستنە ناو گەرمیدا، نموونەکان دەخرێنە ناوەوە لە جێگەی دژەتەنە سەرەتاییەکان.

3.      ElISAی ساندویچی

لە ڕێگەی ELISA ی ساندویچیدا، بە پێچەوانەی جۆرەکانی ترەوە، پلێتەکە بە دژەپەیداکەرەکان ڕووپۆش ناکرێت. لە جێگەی ئەوە، پلێتەکە بە دژەتەنی گرتنی تایبەت بە جینی ئامانجکراو ڕووپۆش دەکرێت. دوای ئەم هەنگاوە، گیراوەیەکی تایبەت بەکاردێت کە بە شوێنە داگیرنەکراوەکانی دژەتەنی گرتن دەبەسترێت بۆ داخستنی شوێنە ماوەکان بۆ بەستنی پڕۆتینەکان. دواتر نموونەکان دەخرێنە ناو کونەکان. لە کاتی هەنگاوی کڕکردن دا، دژەپەیداکەرە ئامانجدارەکان بە دژەتەنی گرتن دەبەسترێن، ئەمەش کۆمەڵەیەک لە دژەپەیداکەر -دژەتەنەکان پێکدەهێنن.

 لە هەنگاوی داهاتوودا، پلێتەکە یان لەگەڵ دژەتەنی بەستراو بە ئەنزیم (کە لە ELISA ساندویچی ڕاستەوخۆدا بەکاردێت) یان لەگەڵ دژەتەنی سەرەتایی پاشان دژەتەنی لاوەکی بەستراو بە ئەنزیم (کە لە ELISA ساندویچی ناڕاستەوخۆدا بەکاردێت) دەخرێتە ناو گەرمی. خاڵێکی گرنگ لە ELISA ساندویچی ناڕاستەوخۆدا ئەوەیە کە دەبێت دژەتەنی گرتن و سەرەتایی لە جۆری خانەخوێی (host) جیاواز بن بۆ زیادکردنی تایبەتمەندی تاقیکردنەوەکە و ڕێگرتن لە تێکەڵبوونی نادیاریکراو. 

 ئەم ڕێگایە بە وردی و هەستیاری بەرز دەناسرێتەوە بەهۆی بەکارهێنانی دوو دژەتەن کە بە بەشە جیاوازەکانی ئێپیتۆپی  (epitope)  دژەپەیداکەرەکە دەبەسترێن، ئەمەش وا دەکات کە ئامادەبن بۆ نموونە ئاڵۆزەکان کە ڕەنگە گەردیلەی هاوشێوەیان تێدا بێت. باشی ELISA ساندویچەکان لە تایبەتمەندییاندایە؛ دژەتەنێکیکان کە دژەپەیداکەرەکان دەناسنەوە بە ئێپیتۆپی جیاواز دەبەسترێن، ئەمەش وای لێدەکات کە نزیک مەحاڵبێت هەردوودژەتەنەکە بە شێوەیەکی نادیاریکراو ببەسترێن. بۆیە، ELISA ساندویچەکان بە ڕێگەیەکی گونجاو بۆ نموونە ئاڵۆزەکان دادەنرێن.

 لە کەموکوڕی ELISA ساندویچەکان ئەوەیە کە هەندێکجار ڕەنگە قورس بێت دۆزینەوەی دوو دژەتەن کە باش لەگەڵ یەکتر کاربکەن لە کاتێکدا هێشتا بە ئێپیتۆپی جیاوازی هەمان  دەبەسترێن

. ئەم ڕێگایە دوو دژەتەن بەکاردەهێنێت: دژەتەنێک بۆ گرتنی دژەپەیداکەرەکە و یەکێکی تر بۆ بەدیهێنانی پەیوەندی کە بە شوێنێکی جیاواز لەسەر هەمان دژەپەیداکەر دەبەسترێت. ئەم شێوازە بە تایبەتی بەسوودە بۆ دیاریکردنی گەردیلە گەورەکان.

بنەماکانی ئەلیزای ساندویچ

ناوی ELISA SANDWICH بە وردی هەنگاوەکانی ئەم پرۆسیجەرە ڕوون دەکاتەوە. ئەم شێوازە لەسەر دروستکردنی "ساندویچ"ێک لە  (antigen)دژەپەیداکەر و دژەتەن (antibody) ـکان دامەزراوە. لەم تەکنیکەدا، دژەتەنەکان وەک "نان" کار دەکەن، لە کاتێکدا دژەپەیداکەرەکان وەک "پڕکەرەوە" کار دەکەن. لە کۆتاییدا، دژەتەنێکی دووەمی بەستراو بە ئەنزیم بۆ ساندویچەکە زیاد دەکرێت، و لە ئامادەبوونی سەبسترات (substrate) دا، کارلێکێکی ئەنزایمی ڕوودەدات کە نیشانەیەکی دیاریکراو بەرهەم دێنێت.

هەنگاوە گشتییەکانی ئەلیزای ساندویچ بەم شێوەیەن:

جێبەجێکردنی تەکنیکەکانی ساندویچ ELISA چەندین هەنگاوی ناسک لەخۆدەگرێت، کە هەریەکەیان پێویستی بە وردبینی و پابەندبوون بە مەرجە تایبەتەکان هەیە:

1. داپۆشینی پلێتەکە بە دژەتەنی سەرەتایی: لە سەرەتادا، ڕووی پلێتی مایکرۆتایتەر (microtiter) (کە بەزۆری لە پۆلیستایرین'ەوەیە) بە دژەتەنێکی تایبەتەکان دادەپۆشرێت کە بە دژەپەیداکەری ئامانجدار دەبەسترێنەوە.

2. زیادکردنی نموونە: دواتر، نموونەیەک کە دژەپەیداکەری تێدایە بۆ کونەکان زیاد دەکرێت. ئەگەر دژەپەیداکەری ئامانجدار لە نموونەکەدا بوونی هەبێت، ئەوا بە دژەتەنێکی داپۆشراوەکان دەبەسترێتەوە.

3. شوشتن: دوای بەستنەوەی دژەپەیداکەر بە دژەتەنی سەرەتایی، کونەکان دەشورێن بۆ لابردنی دژەپەیداکەری نەبەستراو و ماددە زیادەکراوەکانی تر.

4. زیادکردنی دژەتەنی دووەمی بەستراو بە ئەنزایم: دژەتەنێکی دووەمی کە بەستراوە بە ئەنزایمەوە، وەک پەرۆکسیدایزی ترێ (HRP) یان فۆسفاتاسی ئەلکالی (AP)، بۆ کونەکان زیاد دەکرێت. ئەم دژەتەنە بە ناوچەیەکی تری دژەپەیداکەر دەبەسترێتەوە.

5. شوشتن: کونەکان جارێکی تر دەشورێن بۆ لابردنی هەر دژەتەنێکی دووەمی نەبەستراو.

6. زیادکردنی سەبسترات: سەبستراتێکی تایبەت کە لەلایەن ئەنزایمەوە تێکدەشکێت بۆ کونەکان زیاد دەکرێت. کارلێکی ئەنزایمی لەگەڵ سەبسترات نیشانەیەکی ڕەنگی یان فلۆرێسێنت (fluorescent) بەرهەم دێنێت.

7. دیاریکردنی نیشانە: توندی نیشانەی بەرهەمهاتوو دیاری دەکرێت، کە بە شێوەیەکی ئاسایی بە بەکارهێنانی سپێکترۆمەتری (spectrometer)  یان فلۆرێسێنس پێوان دەکرێت، و ئەمەش لەگەڵ بڕی دژەپەیداکەری بوون لە نموونەکەدا گونجاوە.

هەنگاوەکانی جێبەجێکردنی ئەلیزای ساندویچ

جێبەجێکردنی تەکنیکی ئەلیزای ساندویچ چەندین هەنگاوی هەستیار لەخۆدەگرێت، هەریەکەیان وردی و شوێنکەوتنی مەرجەو بریتین لە:

• ئامادەکردنی پلێتی مایکرۆتایتەر: لەم قۆناغەدا، پلێتەکانی مایکرۆتایتەر بە دژەتەنە سەرەتاییەکان دادەپۆشرێن. دەبێت ئەم دژەتەنانە بە شێوەیەک هەڵبژێردرێن کە بە شێوەیەکی تایبەت و کاریگەر بە دژەپەیداکەری ئامانجدار دەبەسترێنەوە.

• داخستنی پلێتەکە: دوای داپۆشینی پلێتەکە بەدژەتەن، دەبێت ڕووی کونەکان بە بەکارهێنانی گیراوەی داخستن وەک (BSA)  یان کازێین (casein) دابپۆشرێت بۆ ڕێگریکردن لە بەستنەوەی دیارینەکراوی نموونە یان دژەتەنەکانی تر بە ڕووی پلێتەکە.

• زیادکردنی نموونە و incubate کڕکردن: لەم قۆناغەدا، نموونەکان کە دژەپەیداکەریان تێدایە بۆ کونەکان زیاد دەکرێن، و پلێتەکان بۆ ماوەیەکی دیاریکراو هەڵدەگیرێن. ئەم کاتە بە جۆری دژەپەیداکەر و دژەتەنەکە دەبەسترێتەوە، و ڕەنگە لە نێوان کاتژمێرێک  تا دوو کاتژمێر یان زیاتر بێت.

• شوشتن: دووبارەکردنەوەی شوشتن بە بەکارهێنانی گیراوەکانی شوشتن یارمەتی لابردنی ماددە نەبەستراوەکان دەدەن و ڕێگری لە لەدەستدانی ڕوونی ئەنجامەکان دەکەن.

• زیادکردنی دژەتەنی دووەم: دوای شوشتن، دژەتەنی دووەمی بەستراو بە ئەنزایم بۆ کونەکان زیاد دەکرێت. دەبێت ئەم دژەتەنە بە ئەپیتۆپ (epitope) ـێکی جیاواز لەوەی دژەتەنی سەرەتایی پێوەی بەستراوەتەوە ببەسترێتەوە بۆ تەواوکردنی ساندویچەکە.

• شوشتن و زیادکردنی سەبسترات: دوای بەستنەوەی دژەتەنی دووەم، کونەکان جارێکی تر دەشورێن، پاشان سەبستراتی ئەنزایمی زیاد دەکرێت. کارلێکی ئەنزایمی لەگەڵ سەبسترات ڕەنگ یان فلۆرێسێنسێک بەرهەم دێنێت کە دەتوانرێت بپێورێت.

• پێوانکردن و شیکردنەوەی ئەنجامەکان: لە کۆتاییدا، نیشانەی بەرهەمهاتوو بە بەکارهێنانی سپێکترۆمەتری یان فلۆرێسێنس پێوان دەکرێت. نیشانەی بەرهەمهاتوو لەگەڵ چڕی دژەپەیداکەر لە نموونەکەدا هاوتەریبە، و بە پشتبەستن بە لاری (curve) پێوانی ستاندارد، دەتوانرێت چڕی دژەپەیداکەر لە نموونەکاندا دیاری بکرێت.

بەکارهێنانەکانی تەکنیکی ئەلیزای ساندویچ

تەکنیکی ئەلیزای ساندویچ لە زۆر بواری توێژینەوەیی و دەستنیشانکردن دا بەکاردێت بە هۆی ئاستی وردی بەرز و هەستیارییەکەیەوە. هەندێک لە بەکارهێنانە گرنگەکانی ئەم تەکنیکە بریتین لە:

1. دەستنیشانکردنی نەخۆشییەکان: ئەلیزای ساندویچ بۆ دەستنیشانکردنی کۆمەڵێکی فراوان لە نەخۆشییەکان بەکاردێت، لەوانە نەخۆشییە ڤایرۆسی و بەکتێرییەکان و کەڕووییەکان. ئەم تەکنیکە بە شێوەیەکی تایبەتی کاریگەرە لە دەستنیشانکردنی نەخۆشییە گواستراوەکان وەک ڤایرۆسی کەمی بەرگری مرۆڤ (HIV)، و هەوکردنی جگەر، و .COVID-19

2. دیاریکردنی ئاستی هۆرمۆنەکان: دەتوانرێت ئەم تەکنیکە بەکاربهێنرێت بۆ دیاریکردنی ئاستی هۆرمۆنەکان بە وردی لە خوێن یان شلەکای تری جەستەدا، ئەمەش گرنگە لە توێژینەوە پەیوەندیدارەکان بە تێکچوونی ڕژێنەکان و هەڵسەنگاندنی تەندروستی بە گشتی.

3. دیاریکردنی پرۆتینە تایبەتەکان: لە توێژینەوە بایۆلۆجییە گەردیلەییەکاندا، دەتوانرێت ئەلیزای ساندویچ بەکاربهێنرێت بۆ دیاریکردن و ناسینەوەی پرۆتینە تایبەتەکان لە نموونە ئاڵۆزەکانی وەک سیرۆم یان شانەکاندا. ئەم توێژینەوانە بە شێوەیەکی تایبەتی گرنگن لە توێژینەوەکانی پرۆتین و توێژینەوەکانی شێرپەنجە.

4. چاودێریکردنی وەڵامی بەرگری: لە بواری بەرگریدا، دەتوانرێت ئەلیزای ساندویچ بەکاربهێنرێت بۆ چاودێریکردنی وەڵامی بەرگری بۆ کوتان یان بۆ لێکۆڵینەوەی بەرهەمهێنان یدژەتەن وەک وەڵامێک بۆ هەوکردن.

5. شیکردنەوەی دەرمان: ئەم تەکنیکە لە پرۆسەکانی پەرەسەندنی دەرماندا بەکاردێت بۆ شیکردنەوە و خوێندنەوەی کاریگەری دەرمان لەسەر بەرهەمهێنان یان ڕاگرتنی دژەپەیداکەرەکان. ئەلیزای ساندویچ دەتوانێت ئامرازێکی کاریگەر بێت لە هەڵسەنگاندنی کاریگەری دەرمان لە نموونە جیاوازەکانی نەخۆشییەکاندا.

سوودەکانی تەکنیکی ئەلیزای ساندویچ

بەکارهێنانی ئەلیزای ساندویچ چەندین سوودی لەگەڵ شێوازەکانی تری دەستنیشانکردن و توێژینەوەدا هەیە:

• وردی و هەستیاری بەرز: بە هۆی بەکارهێنانی دوو دژەتەنی جیاوازەوە، کە هەریەکەیان بە ئەپیتۆپێکی جیاواز لە دژەپەیداکەرەکان دەبەسترێنەوە، ئەم تەکنیکە وردی و هەستیاری بەرزی هەیە.

• توانای دۆزینەوەی دژەپەیداکەرەکان لە چڕی نزمدا: ئەلیزای ساندویچ دەتوانێت دژەپەیداکەرەکان کە لە چڕی زۆر نزمدا بوونیان هەیە بناسێتەوە و پێوانەیان بکات.

• ئەگەری جێبەجێکردن لەسەر نموونە ئاڵۆزەکان: دەتوانرێت ئەم شێوازە لەسەر نموونە ئاڵۆزەکان وەک سیرۆم، و پلازما، و شلەکانی جەستە بەکاربهێنرێت بەبێ پێویستی بە پاککردنەوەی پێشوەختە.

سنوورەکانی تەکنیکی ئەلیزای ساندویچ

سەرەڕای سوودە زۆرەکەی، ئەلیزای ساندویچ سنووریشی هەیە:

• ئەگەری ڕوودانی کارلێکی پێچەوانە (cross-reaction): بەکارهێنانی دوودژەتەنی جیاواز ڕەنگە ببێتە هۆی ڕوودانی کارلێکی پێچەوانە و ئەنجامی هەڵە.

• پێویستی بەدژەتەنی کوالیتی بەرز: وردی و هەستیاری تەکنیکی ئەلیزای ساندویچ بە کوالیتی دژەتەنە بەکارهێنراوەکان بەستراوەتەوە.

• کاتی خایەندراو لە قۆناغەکانی جێبەجێکردن دا: جێبەجێکردنی تەواوی ئەم تەکنیکە کات و وردی زۆری دەوێت، ئەمەش ڕەنگە ببێتە هۆی سەختی بۆ هەندێک بەکارهێنان.

4. ئەلیزای ڕکابەریی:  

لە ئەلیزای ڕکابەریی دا (کە بە ئەلیزای ڕێگرەوەش ناسراوە)، بڕی گەردە بەستراوەکان سنووردارە، و دژەپەیداکەر یان دژەتەنەکان کە لە نموونەکەدا بوونیان هەیە لەگەڵ دژەپەیداکەر یان دژەتەنە ئاماژەپێدراوەکان ڕکابەری دەکەن بۆ بەستنەوە بەم گەردە بەستراوانە. بە واتایەکی تر، ئەم شێوازە بە شێوەیەکی ناڕاستەوخۆ بڕی هەڵوەشاندنەوە  دەپێوێت لە ڕێگەی دیاریکردنی تێکەڵبوونی نیشانەکەوە.

هەموو جۆرەکانی ئەلیزا، لەوانە ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ و ساندویچی، دەتوانرێن بگۆڕدرێن بۆ ئەم شکڵە ڕکابەرییە. بەڵام، ڕەنگە پرۆتۆکۆڵ و ماددەکان لە ئەلیزای ڕکابەریدا جیاواز بن لە جۆرەکانی تر.

پرۆتۆکۆڵی ئەلیزای ڕکابەریی ڕاستەوخۆ

 بۆ ئەنجامدانی ئەلیزای ڕکابەریی ڕاستەوخۆ، دەتوانرێت شوێنی ئەم هەنگاوانە بکەویت:

• داپۆشینی پلێتەکە: پلێتەکە بە دژەپەیداکەری ئاماژەپێکراو دابپۆشە، اشان ئەو شوێنانەی کە ماونەتەوە بۆ بەستنەوەی دژەتەنەکان بە گیراوەیەکی گونجاو بلۆک بکە.

• کڕکردنی نموونە (incubation): نموونەکە کە چڕییەکی نەزانراوی لە دژەپەیداکەر تێدایە لەگەڵ بڕێکی سنوردار لەدژەتەنی بەستراو incubate دەکرێت. ئەگەر چڕی دژەپەیداکەرەکان لە نموونەکەدا نزم بێت، زۆرێک لەدژەتەنەکان ناتوانن بە دژەپەیداکەری نموونەکە ببەسترێنەوە، و بەپێچەوانەشەوە.

• گواستنەوەی تێکەڵەکە بۆ پلێتەکە: تێکەڵەی دژەتەنی بەستراو و نموونەکە دەگوازرێنەوە  بۆ کونە داپۆشراوەکان بە بەکارهێنانی دژەپەیداکەری ئاماژەپێکراو. لەم قۆناغەدا، ئەودژەتەنانەی کە نەیانتوانیوە بە دژەپەیداکەرەکانی نموونەکە ببەسترێنەوە بە دژەپەیداکەری ئاماژەپێکراو دەبەسترێنەوە.

• شوشتنی پلێتەکە: پلێتەکە دەشۆردرێت بۆ لابردنی دژەتەنە بەستراوەکان بە دژەپەیداکەرەکانی نموونەکە کە لەسەر پلێتەکە نەچەسپاون.

• دۆزینەوە و پێوانکردن: گیراوەی سەبستراتی دیاریکراو بۆ پلێتەکە زیاد دەکرێت، و گۆڕانی ڕەنگی بەرهەمهاتوو پێوانە دەکرێت. هەرچەندە گۆڕانی ڕەنگ زیاتر بێت، ئەوە بەڵگەیە لەسەر بوونی بڕێکی کەمتری دژەپەیداکەر لە نموونەکەدا، و بەپێچەوانەشەوە.

سوود و خراپەکانی ئەلیزای ڕکابەریی

 سوود و خراپەکانی ئەلیزای ڕکابەریی پشتدەبەستێت بە جۆری بنەڕەتی هەڵبژێردراو بۆ تاقیکردنەوەکە (ڕاستەوخۆ، ناڕاستەوخۆ، یان ساندویچی). ئەم جۆرەی ئەلیزا بە شێوەیەکی تایبەتی سوودبەخشە کاتێک بڕی هەڵوەشاندنەوەکان لە نموونەکاندا زۆر نزمن یان کاتێک دژەپەیداکەر یان دژەتەنەکان زۆر لەیەک دەچن و ناسینەوەی وردیان بەبێ ڕکابەری مەحاڵە.

سوودەکان: ئەم شێوازە دەکرێت زۆر کاریگەر بێت لە پێوانکردنی چڕی شیکردنەوەکان لە نموونە ئاڵۆزەکاندا، بە تایبەتی کاتێک شیکردنەوەکان بە شێوەیەکی ڕکابەریی پێوان دەکرێن و لە ئامادەبوونی دژەتەنی بەستراوی سنوورداردا، ئەمەش دەبێتە هۆی هەستیاری بەرز.

خراپەکان: ڕەنگە ئەم شێوازە وردی کەمتری هەبێت بەراورد بە جۆرەکانی تری ئەلیزا بەهۆی ڕکابەری لە نێوان شیکردنەوەکان و دژەتەنی بەستراودا بۆ بەستنەوە بە دژەپەیداکەری ئاماژەپێکراو. جگە لەوەش، ڕەنگە پرۆتۆکۆڵەکانی زیاتر ئاڵۆز بن لە جۆرەکانی تری ئەلیزا و پێویستیان بە کۆنترۆڵی وردتر لە هەنگاوەکاندا هەبێت.

ئەلیزای چەندایەتی (Quantitative): ئەلیزای چەندایەتی بۆ پێوانکردنی چڕی مادەیەکی دیاریکراو لە نموونەکەدا دیزاین کراوە، زۆرجار بە بەکارهێنانی لاری ستاندارد کە لە چڕی زانراوی دژەپەیداکەری ئامانجدار دروست کراوە.

سوودەکان: پێوانی وردی چڕی دابین دەکات.

 خراپەکان: پێویستی بە کالیبرەیشن (calibration) و ستانداردکردنی وردە.

ئەلیزای نیوە چەندایەتی (Semi-quantitative): ئەم جۆرە پێوانێکی ڕێژەیی بۆ چڕی مادەکە دابین دەکات، زۆرجار ئەنجامەکان وەک ئەرێنی یان نەرێنی یان ئەرێنی لاواز پۆلێن دەکات.

سوودەکان: ئاسانترە لە لێکدانەوەی ئەنجامە چەندایەتییەکان

. خراپەکان: وردی کەمترە لە تاقیکردنەوە چەندایەتییەکان.

ئەلیزای فرە شیکاری (Multiplex): ئەم وەشانە پێشکەوتووە ڕێگە دەدات بە دۆزینەوەی هاوکاتی چەندین مادەی شیکاری لە یەک نموونەدا، بە بەکارهێنانی دژەتەنی جیاواز کە بە نیشانە جیاوازەکان بەستراون.

سوودەکان: کات و قەبارەی نموونە پاشەکەوت دەکات، و ڕێگە بە شیکارییەکی گشتگیر دەدات.

 خراپەکان: زیاتر ئاڵۆزە و پێویستی بە ئامێری پێشکەوتووە.

هەر جۆرێک لە ئەلیزا سوود و خراپەکانی تایبەتی خۆی هەیە، و هەڵبژاردنی جۆری گونجاو بەندە بە پێداویستییە تایبەتەکانی توێژینەوەکە، وەک سروشتی نموونەکە، ماددەی ئامانجدار، و هەستیاری و وردی پێویست.

چۆنیەتی شیکردنەوەی ئەنجامەکانی ئەلیزا

دوای پێداچوونەوەی بنەماکانی کارکردنی جۆرە جیاوازەکانی ئەلیزا، ئێستا کاتی قسەکردن لەسەر شیکردنەوەی داتاکانە. ئەلیزاکان دەتوانن ئەنجامی جۆراوجۆر دابین بکەن، کە بە شێوەیەکی گشتی دەتوانرێن بخرێنە سێ جۆرەوە:

1. داتای جۆریی (Qualitative):

   لەم حاڵەتەدا، ئامانج تەنها دیاریکردنی بوون یان نەبوونی دژەپەیداکەر یان دژەتەنە لە نموونەکەدایە. بە قسەیەکی تر، ئەم جۆرە داتایە وەڵامی ئەو پرسیارە دەداتەوە کە ئایا دژەپەیداکەر یان دژەتەن لە نموونەکەدا بوونی هەیە. ئەم داتایە سوودبەخشە بۆ بەکارهێنانە سەرەتاییەکان وەک پشکنینی سەرەتایی یان پشتڕاستکردنەوەی بوونی هۆکارێکی دیاریکراو.

2. داتای نیوە چەندایەتی:

   لەم جۆرە داتایەدا، ناتەوێت بڕی وردی دژەپەیداکەر یان دژەتەن بزانیت؛ بەڵکو دەتەوێت بەراورد لە نێوان بڕی ئەم گەردانە لە نموونە جیاوازەکاندا بکەیت. بۆ نموونە، دەتوانیت دیاری بکەیت کە ئایا بڕی دژەپەیداکەر یان دژەتەن لە نموونەی A دا زیاترە یان کەمترە لە نموونەی B.

3. داتای چەندایەتی:

لەم جۆرەدا، ئامانج دیاریکردنی بڕی وردی دژەپەیداکەر یان دژەتەنەکانە لە نموونەکەدا. ئەم داتایە زۆر سوودبەخشە بۆ خوێندنەوە وردترەکان، وەک شیکردنەوەی گۆڕانکاریەکان لە ئاستی دژەپەیداکەر یان دژەتەنەکاندا بە تێپەڕینی کات یان وەک وەڵامێک لە چارەسەرکردنەکاندا.

گرنگی کۆنترۆڵەکان لە شیکردنەوەی داتاکاندا

بۆ وەرگرتنی ئەنجامی متمانەپێکراو و ورد لە تاقیکردنەوەکانی ئەلیزا، پێویستە هەردوو کۆنترۆڵی نەرێنی و ئەرێنی لە هەر پلێتێکی ئەلیزادا جێگیر بکرێت.

• کۆنترۆڵی نەرێنی: ئەم کۆنتڕۆڵانە یارمەتیدەرن بۆ دیاریکردن و ڕاستکردنەوەی داتای ئەرێنی ساختە کە لە ئەنجامی پەیوەندی یان پیسبوونی دیارینەکراوەوە دروست دەبن. بە شێوەیەکی ئاسایی کۆنترۆڵی نەرێنی نموونەیەک لەخۆدەگرێت کە دژەپەیداکەر یان دژەتەنی ئامانجداری تێدا نییە.

• کۆنترۆڵی ئەرێنی: ئەم کۆنترۆڵانە بۆ پشتڕاستکردنەوەی کارکردنی دروستی تاقیکردنەوەکە دیزاین کراون. ئەگەر تاقیکردنەوەکە بە شێوەیەکی دروست ئەنجام بدرێت، دەبێت ئەنجامی ئەرێنی لە کۆنترۆڵە ئەرێنییەکانەوە وەربگیرێت، تەنانەت ئەگەر هەموو نموونەکان نەرێنی بن.

ماددە کیمیاییە پێویستەکان بۆ تاقیکردنەوەکانی  ELISA

ماددە کیمیاییەکانی پێویست بۆ تاقیکردنەوەی ELISA بەپێی پرۆتۆکۆڵەکەکە دیاری دەکرێن، بەڵام بە شێوەیەکی گشتی ئەمانە لەخۆدەگرن:

گیراوەی ڕەنگکردن، بەربەستکردن (بلۆککردن)، شوشتن، دژەتەنەکان یان دژەپەیداکەرەکان کە بە ئەنزیم نیشانکراون، سەبسترەیت (substrate)، و گیراوەی وەستاندن. بۆ دیاریکردنی دژەپەیداکەرەکان و دژەتەنە باوەکان، دەتوانیت بە شێوەیەکی ئاسایی پاکەتی ELISA ی ئامادەکراو بکڕیت کە هەموو کەرەستە پێویستەکانی تێدایە 

ماددە کیمیاییە باوەکان لەم گرووپانەدا: 

• گیراوەی ڕەنگکردن: زۆرترین گیراوەی ڕەنگکردنی باو(PBS) گیراوەی خوێی لاواز بە فۆسفات - phosphate buffered saline  و کاربۆناتی سۆدیۆمە. ئەم گیراوانە کاردەکەن لەسەر جێگیرکردنی دژەپەیداکەرەکان یان دژەتەنە کە بەکاردێت بۆ پۆشینی پلێتەکە لە کاتی کڕکردن (incubation). 

• محلولی بەربەستکردن: بۆ ڕێگریکردن لە بەستنەوەی نادیاریکراوی دژەتەنی دیاریکەر (detecting antibodies) بە ڕووی پلێت، دەبێت شوێنەکان کە بۆ  بەستنەوەی پرۆتین ماونەتەوە بەربەست بکرێن. ئەمەش دەکرێت بە بەکارهێنانی پرۆتینی بەربەستکردن وەک ئەلبومینی گایی (BSA - bovine serum albumin)، یان شیری وشکی بێ چەوری (NFDM - non-fat dry milk)، یان کازەین (casein) یان کازەیناتەکان (caseinates)، یان سیرۆمی ئاسایی (normal serum)، یان جیلاتینی ماسی. 

• محلولی شوشتن: هەنگاوەکانی شوشتن بۆ لابردنی ماددە بەستراوەکان بە شێوەیەکی ئاسایی بە بەکارهێنانی PBS دەکرێت کە بڕێکی کەمی ماددەی پاککەرەوەی  نا ئایۆنی (non-ionic detergent) وەک Tween® 20 ی تێدایە. 

• دژەتەن یان دژەپەیداکەرەکانی نیشانکراو بە ئەنزیم: دژەتەن یان دژەپەیداکەرە  پێویستەکان بەپێی جۆری جیابوونەوەکە دیاری دەکرێن. بۆ نیشانکردنی دژەتەن یان دژەپەیداکەرەکان بە ئەنزیم، بە شێوەیەکی ئاسایی سیستەمی ستریپتاڤیدین-بایۆتین (streptavidin-biotin) بەکاردێت بۆ بەستنەوەی دژەتەنەکان یان دژەپەیداکەرەکان بە ئەنزیمی دۆزەرەوە. دوو ئەنزیمی باوی بەکارهێنراو بۆ ئەم مەبەستە بریتین لە ئەنزیمی پێرۆکسیدازی تورپ (HRP - horseradish peroxidase) و فۆسفاتازی ئەلکالین  (ALP - alkaline phosphatase). 

  • سەبسترەیتی ئەنزیم و گیراوەی وەستاندن:  سەبسترەیتەکان و گیراوەی وەستاندن بە تایبەتی بۆ هەر ئەنزیمێک دروستکراون. 

  • سەبسترەیتی HRP : سەبسترەیتی  HRP (TMB) لەخۆدەگرێت( تری مەسیل بەنزیدین) ، گیراوەی سەبسترەیتی دیاریکراو، و پێرۆکسایدی هایدرۆجین. دەتوانرێت کارلێکەکە بە بەکارهێنانی ترشی کەبریت (sulfuric acid) بوەستێنرێت. 

  • سەبسترەیتی ALP: سەبسترەیتی ALP گیراوەی p-Nitrophenyl Phosphate  (pNPP) لەخۆدەگرێت، و دەتوانرێت کارلێکەکە بە بەکارهێنانی هایدرۆکسایدی سۆدیۆم (NaOH - sodium hydroxide) بوەستێنرێت.

ئامێرەکانی پێویست بۆ تاقیکردنەوەی ELISA

بۆ ئەنجامدانی تاقیکردنەوەی ELISA، پێویستت بەم ئامێرانە دەبێت:

1. پایپێت (pipettes): بۆ زیادکردنی ماددە کیمیاییەکان و نموونەکان بۆ چاڵەکانی مایکرۆپلەیت .

2. ئینکیوبەیتەر (incubator): بۆ هێشتنەوەی پلەیت لە پلەی گەرمی جێگیر.

3. ئامێری شوشتنی پلەیتەکان(plate washer) : بۆ لابردنی گەردیلە نەبەستراوەکان.

4. خوێنەرەوەی پلەیتەکان (plate reader) : بۆ شیکردنەوەی ئەنجامەکانی تاقیکردنەوە.

5. سەنتریفیوج (centrifuge): بۆ جیاکردنەوەی گەردیلەکان.

ئەگەر لە تاقیگەیەکی بە بودجەی سنووردار یان توانایەکی کەمدا کاردەکەیت، ڕەنگە ئامێری شوشتن بەردەست نەبێت. لەم حاڵەتەدا، دەتوانیت پایپێتەکان لەگەڵ سیستەمی هەڵمژین بەکاربهێنیت بۆ ئەنجامدانی هەنگاوەکانی شوشتن.

لە لایەکی دیکەوە، ئەو تاقیگانەی کە توانای بەرزیان هەیە، ڕەنگە بەدوای چارەسەردا بگەڕێن بۆ زیادکردنی کاراییەکانیان. لەم حاڵەتەدا بەکارهێنانی جۆرە جیاوازەکانی پیپێت دەتوانێت سوودی هەبێت، لەوانە:

• پایپێتی سەری گۆڕراو: بۆ گواستنەوەی نموونەکان لە نێوان فۆرماتە جیاوازەکانی دەفری تاقیگە جیاوازەکان.

• پایپێتی 96 کەناڵ: بۆ زیادکردنی ماددە کیمیاییەکان لە هەمان کاتدا بۆ هەر چاڵێک.

• ڕۆبۆتی پایپێتی بچووکی سەر مێز: بۆ ئۆتۆماتیکردنی پرۆسەکە.