سپێکترۆسکۆپی پەرشکردنەوەی وزە بە تیشکی ئێکس (EDS)

پێشەکی

پەرشکردنەوەی وزە بە تیشکی ئێکس (EDS) بەشێکی زیادکراوە بۆ ئامێری FESEM کە بۆ دیاریکردنی ڕێژەی توخمەکانی نموونە ڕەقەکان بەکاردەهێنرێت. ئەم شیکارییە دەتوانێت جۆر، کێش، یان ڕێژەی گەردیی توخمێک دیاری بکات بە بەکارهێنانی وزەی ناوازە کە لە نموونەکە دەردەچێت. ئەم شێوازە دەتوانێت توخمە سووکەکانی وەک ئۆکسجین و کاربۆن و هالۆجینەکان دەستنیشان بکات. بۆیە سوودێکی گەورەی هەیە لە خەمڵاندنی ئەم توخمانە لە نموونە ئەندامییە تایبەتەکاندا. چاودێریکردنی دابەشبوونی توخمەکان لە گەورەکردنی زۆردا، کە دەتوانێت گۆڕانی چڕبوونەوە لە نێوان ناوچە جیاوازەکانی نموونەکەدا ئاشکرا بکات (بە شێوەیەکی گشتی بە شیکاری هێڵی ناودەبرێت)، یەکێکی دیکە لە سوودە ناوازەکانی ئەم شێوازەیە. هەروەها دەتوانرێت پێوانەکردن لەسەر ڕووبەرێکی ڕووی نموونەکە ئەنجام بدرێت (نەخشە).

بنەمای کارکردن

شیکاری EDAX-EDS تەکنیکێکی پێشکەوتووە کە لە زانستی کەرەستەدا بەکاردێت و بەشێکە لە سیستەمی مایکرۆسکۆپی ئەلکترۆنی سکانکردن (SEM). کاتێک SEM بە ئامێری دۆزەرەوەی EDS تەیار کراوە، دەتوانرێت داتاکانی پەیوەست بەو توخمانەی کە نموونەکە پێکدەهێنن دەربهێنرێت، جگە لە وێنەگرتنی وردی ڕووی نموونەکە.

تەکنەلۆژیای EDAX-EDS لەسەر بنەمای بنەمای سپێکترۆسکۆپی وزەی تیشکی تیشکی ئێکس دامەزراوە. کاتێک نموونەیەک بە ئەلکترۆن بۆردومان دەکرێت، لە ئەنجامی کارلێکەکانی تیشکدانەوە تیشکی ئێکس دەردەدات. دۆزەرەوەی EDS ئەم تیشکە ئێکسانەی کە لە ئەنجامدا دەردەکەون دەپێوێت، ڕێگە دەدات ئەو توخمە کیمیاییانەی کە لە نموونەکەدا هەن دەستنیشان بکرێن.

هەستەوەری EDS یان EDAX بەزۆری وەک زیادەیەک بۆ SEM دەبەسترێتەوە. لەم حاڵەتەدا نموونەکە لەناو ئامێری SEM دادەنرێت. ئەم سیستەمە دەتوانێت وێنەی نموونەکە بگرێت و هەروەها شیکاری EDAX لە ناوچە ئامانجدارەکان وەربگرێت، جگە لە ئەنجامدانی نەخشەسازی یان هێڵسکان. ئەگەر وێنەگرتن پێویست نەبێت، SEM دەتوانێت بارودۆخی بۆشایی و تیشکی ئەلکترۆنی بۆ شیکاری دابین بکات. لەم کاتەدا پێویست ناکات ڕوپۆشێکی زێڕین بۆ نموونە ناهێڵکارییەکان دروست بکرێت، چونکە بەرکەوتنی نموونەکە بە تیشکی ئەلکترۆنی دەتوانێت تیشکی ئێکسی تایبەتمەند بەرهەم بهێنێت.

وزەی تیشکی ئێکس زۆر زیاترە لە ڕووناکی بینراو، بۆیە گواستنەوەی ئەلکترۆن تەنها دەتوانێت ئەو وزەیە بەرهەم بهێنێت کە پێویستە بۆ بەرهەمهێنانی تیشکی ئێکس کاتێک ئەلکترۆنەکە دابەزێت بۆ ئاستی یەکەم یان دووەمی ئەتۆمەکە. بەگشتی دابەزینی ئەلکترۆنەکان بۆ ئاستێکی بەرزتر تیشکی ئێکس بەرهەم ناهێنێت، بەڵام دەتوانێت ڕووناکی بینراو یان تیشکی سەروو بنەوشەیی بەرهەم بهێنێت، ئەمەش بۆ شێوازی EDS بەسوود نییە. لە لایەکی ترەوە وزەکانی ئاستی وزەی ئەلکترۆنەکان لە ئەتۆمێکدا بەندە بە بارگەی ناوکەوە.

ئەمەش بەو مانایەیە کە تا بارگەی ناوکی، یان ژمارەی ئەتۆمی گەورەتر بێت، بۆشایی وزەی نێوان چینەکانی ناوەوە و چینەکانی دەرەوە زیاتر دەبێت. ئەمەش دەبێتە هۆی دابەزینی ئەلکترۆن بۆ ئاستی یەکەمی ئەتۆمە قورسەکان (بە ژمارەی ئەتۆمی زیاتر) کە تیشکی ئێکس وزەی بەرزتر بەرهەم دەهێنێت، لەکاتێکدا ئەتۆمە سووکەکان تیشکی ئێکس وزەی کەمتر بەرهەم دەهێنن.

ئەتۆمەکانی قۆناغی یەکەم (هایدرۆجین و هیلیۆم) ناتوانن تیشکی ئێکس بەرهەم بهێنن بەهۆی وزەی زۆر کەمی ئاستی یەکەم و وزەی تیشکی ئێکسی توخمەکانی قۆناغی دووەمیش کەم دەبێتەوە. لە لایەکی دیکەوە لە توخمە قورسەکاندا ئاستی دووەم دەتوانێت شانبەشانی ئاستی یەکەم تیشکی ئێکس تایبەتمەندیش بەرهەم بهێنێت. بەڵام وزەی تیشکی ئێکس ئاستی دووەم کەمترە لە یەکەم، بۆیە بۆ توخمە سووکەکان تیشکی تایبەت بە یەک وزەن، لەکاتێکدا بۆ توخمە قورسەکان تیشکی تایبەتمەند لە چەند وزەیەک پێکهاتووە. لە گراکەدا کە لەلایەن شیکاری EDAX بەرهەم هێنراوە، لوتکەکان ناونراون بە پشتبەستن بەو توخمەی کە تیشکی ئێکسی دەرەنجامی سەر بەو توخمەیە، ئەو ئاستەی کە ئەلکترۆنەکە لێی کەوتووە و ژمارەی ئەو ئاستانەی لێیەوە جووڵاوە.

سوودەکانی پێوانەکردن

1. شیکاری توخمییەکان: دەتوانرێت کۆمەڵێک توخمە کیمیاییە بەرفراوانەکان شیبکرێنەوە، کە زانیاری گشتگیر سەبارەت بە پێکهاتەی کیمیایی نموونەکە دەدات.

2. دابەشکردنی توخمەکان: دەتوانرێت شیکاری EDAX-EDS بەکاربهێنرێت بۆ دیاریکردنی دابەشبوونی توخمەکان لە نموونەیەکدا، ئەمەش یارمەتیدەرە بۆ تێگەیشتن لەوەی کە چۆن توخمە جیاوازەکان لە ماددەکاندا هەن.

3. چەندین بەکارهێنان: ئەم تەکنەلۆژیایە لە بوارە جیاوازەکاندا بەکاردێت، لەوانە زانستی ماددە، کانزا، کیمیا، و ژینگە، کە تێیدا بەشدارە لە شیکردنەوەی نموونەکان بە وردبینییەکی بەرز.

EDAX-EDS زانیاری دەوڵەمەند سەبارەت بە پێکهاتەی کیمیایی نموونەیەک دەدات، ئەمەش ڕێگە بە توێژەران دەدات لێکۆڵینەوەی ورد لەسەر تایبەتمەندییەکانی ماددە ئەنجام بدەن، کارلێکە کیمیاییەکان شی بکەنەوە، و لە هەڵسوکەوتی ماددەکان لە ژێر بارودۆخی تایبەتدا تێبگەن.

مەرجەکانی پێوانەکردن

لە کاتی شیکردنەوەی نمونەی گەورە وەک بەرد، باشتر وایە نمونەکە بگۆڕدرێت بۆ پاودەر بۆ باشترکردنی وردی پێوانەکان.

سنووردارکردنی شیکارییە توخمییەکان:

EDS ناتوانێت هایدرۆجین و هیلیۆم بپێوێت، و کێشەیەکی بەرچاوی هەیە لە پێوانەکردنی وردی توخمەکانی ماوەی ٢ (وەک کاربۆن، نایترۆجین، ئۆکسجین و هتد).

بەکارهێنانی  Line Scan:

لە کاتی بەکارهێنانی تەکنیکەکانی Line Scan ، دەبێت ئەو خاڵانەی کە لەسەر نمونەکە شیکاری دەکرێن، بۆ نموونە لە لێواری نمونەکەوە تا ناوەندەکەی پێناسە بکرێن، هەروەها دەبێت توخمە ئامانجدارەکانیش پێناسە بکرێن.

بەکارهێنانی نەخشەسازی (Mapping):

لە کاتی بەکارهێنانی تەکنیکەکانی نەخشەسازیدا، دەبێت ئەو ناوچەیەی کە پشکنین بۆ دەکرێت و ڕەهەندەکانی ئەو ناوچەیەی کە وێنە دەگیرێت دیاری بکرێت، ئەمەش یارمەتیدەرە بۆ بەدەستهێنانی وێنەیەکی وردی دابەشبوونی توخمەکان لە نمونەکەدا.

لێکدانەوەی پێوانەکردن

1. لێکدانەوەی ئەنجامەکانی EDX

شەبەنگی دەرئەنجام:

سپێکتریمی دەرئەنجامی شیکاری EDX نوێنەرایەتی لوتکەکان دەکات کە ئاماژە بەو توخمە کیمیاییانە دەکەن کە لە نمونەکەدا هەن. هەر لوتکەیەک نوێنەرایەتی توخمێکی دیاریکراو دەکات و دەتوانرێت بە پشتبەستن بە وزەکەی دەستنیشان بکرێت.

لوتکەی چڕی:

چڕی لوتکە ڕەنگدانەوەی چڕیی توخمەکە لە نمونەکەدا. لوتکە بەرزەکان ئاماژەن بۆ چڕیی بەرزتر، لە کاتێکدا لوتکە نزمەکان ڕەنگە ئاماژە بن بۆ چڕیی کەمتر.

بابەتە هاوتاکان:

وزەکانی لوتکە دەبێت لەگەڵ خشتەی ئاماژەدا بەراورد بکرێت بۆ ئەوەی بە وردی توخمەکان دەستنیشان بکرێت. دەتوانرێت نەرمەکاڵا تایبەتەکان بەکاربهێنرێت بۆ ئەوەی بە شێوەیەکی ئۆتۆماتیکی داتاکان هاوتا بکرێت.

2. لێکدانەوەی ئەنجامەکانی نەخشەسازی Mapping

هێڵکاری دابەشکردن:

ئەنجامەکانی نەخشەسازی دابەشبوونی توخمەکان لە نمونەیەکدا لە سەرانسەری ناوچەیەکی دیاریکراودا نیشان دەدەن. وێنەی دەرەنجامی ڕەنگاوڕەنگە، هەر ڕەنگێک نوێنەرایەتی توخمێکی دیاریکراو دەکات.

دابەشکردنەکە دیاری بکە:

وێنەکە بەکاربهێنە بۆ دیاریکردنی چۆنیەتی دابەشبوونی توخمەکان لە نمونەکەدا. ئەمەش دەتوانێت یارمەتیدەر بێت لە تێگەیشتن لە پێکهاتەی ورد و کارلێکە کیمیاییەکان.

شیکاری ناوچە:

دەتوانرێت ناوچە تایبەتەکانی وێنەکە شی بکرێتەوە بۆ دیاریکردنی چڕیی توخمەکان لەو ناوچانەدا، کە زانیاری دەربارەی پێکهاتەی کیمیایی ناوخۆیی دەدات

3. لێکدانەوەی ئەنجامی Line Scan

هێڵکاری هێڵ:

ئەنجامەکانی سکانکردنی هێڵ نوێنەرایەتی هێڵکارییەک دەکەن کە چڕیی توخمەکان لە سەرانسەری هێڵێکی دیاریکراو لە نمونەکەدا نیشان دەدات. ئەم دیاگرامە نیشان دەدات کە چۆن چڕیی توخمێک لەگەڵ مەودا دەگۆڕێت.

گۆڕانکارییەکان دەستنیشان بکە:

دەتوانرێت هێڵکارییەکە بەکاربهێنرێت بۆ دیاریکردنی ئەو ناوچانەی کە چڕیی توخمەکانیان بەرزە یان نزمە، ئەمەش یارمەتیدەرە بۆ تێگەیشتن لە دابەشبوونیان.

بەراوردکردنی بابەتەکان:

دەتوانرێت چڕیی توخمە جیاوازەکان لەسەر هەمان هێڵکاری بەراورد بکرێت بۆ دیاریکردنی پەیوەندی نێوان توخمەکان و چۆنێتی ڕوودانی پێکەوە.

لێکدانەوەی ئەنجامەکانی EDX، Mapping و Line Scan پێویستی بە تێگەیشتنێکی ورد هەیە لە داتا دەرهێنراوەکان. بە شیکردنەوەی سپێکترۆم، دابەشبوونی توخمییەکان و گۆڕانکارییەکانی چڕبوونەوە لە سەرانسەری هێڵەکاندا،

گرنگە شیکارکار زانیاری تەواوی هەبێت لەسەر چۆنیەتی لێکدانەوەی ئەنجامەکان و مامەڵەکردن لەگەڵ هەر گۆڕانکارییەک یان لادانێک کە لەوانەیە سەرهەڵبدات. زانیاری بەنرخی تر کە دەتوانێت ببێتە هۆی پێشکەوتن لە توێژینەوە و پەرەپێدان دەتوانرێت لە ڕیی پەیوەندیکردن لەگەڵ پسپۆڕانی سەنتەری فۆتۆن دەستەبەر بکرێت.