شیکردنەوەی GC-MS
پێشەکی
شیکردنەوەی GC-MS ڕێگایەکی تاقیکردنەوەی بەهێزە کە کڕۆماتۆگرافیای گاز و شیکارکردنی بارستایی پێکەوە دەبەستێت بۆ دیاریکردن و ئەندازەکردنی ماددە جیاوازەکان لە نموونەیەکدا. سیستەمی شیکردنەوەی GC-MS لە دوو بەش پێکهاتووە: کڕۆماتۆگرافیای گاز (GC) و شیکارکردنی بارستایی (MS). لەم ڕێگایەدا، پێکهاتەکانی تێکەڵەیەک بەهۆی کڕۆماتۆگرافیای گازەوە لێک جیادەکرێنەوە و پاشان بەهۆی ئامێری شیکارکردنی بارستاییەوە دەناسرێنەوە. نموونەکانی گونجاو بۆ شیکردنەوەی GC-MS دەبێت فشاری هەڵمی بەرزیان هەبێت، توانای دووبارە بەدەستهێنانەوەیان هەبێت، و بەهۆی گەرمییەوە تێکنەچن یان نەڕووخێن.
لەم شیکردنەوەیەدا، پێکهاتە جیاکراوەکان دوای جیاکردن بەهۆی ستوونی کڕۆماتۆگرافیاوە دەچنە ناو ژووری ئایۆنکردن لە ئامێری شیکاری بارستایی و دەبنە ئایۆن. پاشان بە بەکارهێنانی شیکارکەری بارستایی لەسەر بنەمای ڕێژەی بارستایی بۆ بارگە (m/z) لێک جیادەکرێنەوە و بەهۆی بەرنامەکانی ئامێرەکەوە بە یارمەتی کتێبخانەیەک لە ڕێگەی پرۆسەی گەڕان و ناسینەوەی ئاوێتەی شیکارکراو دەناسرێنەوە.
شیکارکردنی کڕۆماتۆگرافیای گاز لەگەڵ شیکارکەری بارستایی (GC-MS) تەکنیکێکی پێشکەوتووە کە بە بەرفراوانی بەکاردێت بۆ جیاکردنەوە و دیاریکردنی ئاوێتە ئۆرگانیکە هەڵم بوو یان نیمچە هەڵم بووەکان لە نموونە شلەمەنی، گازی و ڕەقەکاندا. ئەم تەکنیکە ئامرازێکی سەرەکییە لە بوارە جیاوازەکاندا وەک کیمیای شیکاری، بایۆلۆژی و ژینگە.
شێوازی کارکردن ئامێرەکە
GC-MS لە دوو بەشی سەرەکی پێکهاتووە:
بەشی کڕۆماتۆگرافیای گاز
ئەم بەشە یەکەی دەرزی لێدانی گاز، دەرزی لێدانی نموونە و ستوونی جیاکردنەوە لەخۆدەگرێت. یەکەی دەرزی لێدانی نموونە بەپێی سروشتی نموونەکە (گازی، شلەمەنی یان ڕەق) دەگۆڕدرێت:
نموونەی گازی: گازەکە لە ڕێگەی ئامێری دەرزی لێدانەوە بە هەنگاوێکی دیاریکراوی ڕژان دەخرێتە ناوەوە، و دەتوانرێت گازێکی هەڵگر زیادەش بەکاربهێنرێت ئەگەر پێویست بێت.
نموونەی شلەمەنی و ڕەق: نموونەکە لەناو کۆگایەکی تایبەتدا گەرم دەکرێت بۆ هەڵمکردنی ئاوێتە هەڵم بووەکان، کە هەڵمە بەرهەمهاتووەکان دەخرێنە ناو ستوونی جیاکردنەوە.
ستوونەکە بە توخمی سەرەکی دادەنرێت لە پرۆسەی جیاکردنەوەدا، کە بە ماددەی ڕەقی کونیلە پڕ دەکرێت. خێرایی جووڵەی ئاوێتەکان لەناو ستوونەکەدا بەپێی فاکتەرەکانی وەک پلەی ڕاکێشانی ڕووکەش بۆ هەر ئاوێتەیەک دەگۆڕێت، کە دەبێتە هۆی جیاکردنەوەی ئاوێتەکان لە یەکتری، و لە کاتی جیاوازدا دەگەنە کۆتایی ستوونەکە.
بەشی شیکارکەری بارستایی
کاتێک ئاوێتەکان لە ستوونەکە دەچنە دەرەوە، دەخرێنە ناو ئامێری شیکارکەری بارستایی. سەرەتا ئاوێتەکان ئایۆن دەکرێن، پاشان ئایۆنەکان دەخرێنە ناو مەیدانێکی کارەباییەوە کە بەپێی ڕێژەی بارگە بۆ بارستا لادەدەن. ئەم لادانە ڕێگە دەدات بە جیاکردنەوەی ئایۆنە جیاوازەکان، و هەر ئاوێتەیەک بەهۆی دۆزەرەوەیەکەوە پێوانە دەکرێت، کە زانیاری لەسەر بارستای مۆلیکیولی هەر ئاوێتەیەک بەرهەم دەهێنێت.
جۆرەکانی دۆزەرەوە بەکارهاتووەکان لە GC-MS دۆزەرەوەکانی کڕۆماتۆگرافیای گاز توخمی سەرەکین لە سیستەمەکانی GC، بەکاردەهێنرێن بۆ دیاریکردن و پێوانەکردنی ئاوێتەکان لەکاتی دەرچوونیان لە ستوونەکە. هەڵبژاردنی دۆزەرەوە لە کڕۆماتۆگرافیای گازدا پشت بە بەکارهێنانی دیاریکراو، سروشتی ئاوێتەکانی کە شیکار دەکرێن، و هەستیاریی داواکراو دەبەستێت. هەر دۆزەرەوەیەک باشی و خراپی خۆی هەیە، کە پێویست دەکات گونجاوترینیان بۆ شیکارکردنی مەبەستدار هەڵبژێردرێت. ئەمانە هەندێک لە جۆرە باوەکانی دۆزەرەوەن کە لە کڕۆماتۆگرافیای گازدا بەکاردەهێنرێن:
جۆرە دۆزەرەوەکانی بەکارهێنراو لە GC-MS
دۆزەرەوەی ئایۆنیی گڕگرتوو FID
بنەما: ئایۆنەکانی بەرهەمهاتوو لەکاتی سووتانی ئاوێتە ئۆرگانیکەکان لە گڕی هایدرۆجین-هەوادا دەپێوێت.
باشییەکان: هەستیاری بەرز بۆ ئاوێتە ئۆرگانیکەکان، مەودای دینامیکی بەرفراوان، و تێچووی کەم بە ڕێژەیی.
خراپییەکان: ناتوانێت ئاوێتە ناوردگانیکەکان بدۆزێتەوە و کەمتر هەستیارە بەرامبەر ئاوێتە زۆر جەمسەرییەکان.
نموونەی گونجاو بۆ پێوانە: نموونەی ژینگەیی، نەوت، خواردەمەنی و ماددە کیمیاییە پیشەسازییەکان.
بەشێوەیەکی سەرەکی بەکاردێت بۆ دۆزینەوەی ئاوێتە ئۆرگانیکە هەڵم بووەکان. پشت بە ئایۆنکردنی ئاوێتەکان لە گڕی هایدرۆجینیدا دەبەستێت، کە تەزووی کارەبایی بەرهەمدێنێت کە پەیوەندی بە چڕی ئاوێتەکەوە هەیە. هەروەها ئاوێتە هایدرۆکاربۆنییەکان، کحولەکان، ترشەکان و ئاوێتە بۆندارەکان.
دۆزەرەوەی گەیەنەری گەرمی TCD
بنەما: گۆڕانکارییەکانی گەیاندنی گەرمی گازی هەڵگر لەکاتی دەرچوونی ئاوێتە جیاوازەکاندا دەپێوێت.
باشییەکان: دۆزەرەوەیەکی گشتییە کە دەتوانێت ئاوێتە ئۆرگانیکی و ناوردگانیکییەکان بدۆزێتەوە.
خراپییەکان: هەستیاری کەمتر بەراورد بە FID و پێویستی بە قەبارەی نموونەی گەورەترە.
نموونەی گونجاو بۆ پێوانە: نموونەی گازی وەک گازی سروشتی، گازی گڵۆپخانە و تێکەڵەی گازەکان.
بۆ دۆزینەوەی ئاوێتە گازییەکان بەکاردێت، و بە دۆزەرەوەیەکی گشتی دادەنرێت بۆ هەموو ئاوێتەکان، لەوانە ئاوێتە ئۆرگانیکی و ناوردگانیکییەکان.
دۆزەرەوەی گرتنی ئەلیکترۆن ECD
بنەما: ئەو ئاوێتانە دەدۆزێتەوە کە دەتوانن ئەلیکترۆن بگرن، وەک ئاوێتە کلۆر تێکەڵکراوەکان و هەندێک دژە مێروو، واتە بەکاردێت بۆ دۆزینەوەی ئەو ئاوێتانەی کە ئەتۆمی ئەلیکترۆنی نەرێنییان تێدایە، وەک دژە مێرووەکان. پشت بە گرتنی ئەلیکترۆن لە گازی گواستنەوە بەهۆی ئاوێتەی مەبەستدارەوە دەبەستێت.
باشییەکان: هەستیاری بەرز بەرامبەر جۆرە نەرێنییە کارەباییەکان.
خراپییەکان: کەمتر کاریگەرە بۆ ئاوێتە نەرێنی کارەبایی نەبووەکان و لەوانەیە بەهۆی شێیەوە کاریگەری لەسەر بێت.
نموونەی گونجاو بۆ پێوانە: نموونەی ژینگەیی، دژە مێروو و بەرهەمە کشتوکاڵییەکان.
بەشێوەیەکی باو بەکاردێت بۆ دۆزینەوەی ئەو ئاوێتانەی کە توخمی نەرێنی کارەباییان تێدایە، ئاوێتە کلۆرتێکەڵکراوەکان، دژە مێرووەکان و هەندێک دەرمان.
دۆزەرەوەی نایترۆجین-فۆسفۆر NPD
بنەما: جۆرێکی دیاریکراوی ECD کە بەتایبەتی هەستیارە بەرامبەر ئەو ئاوێتانەی کە نایترۆجین و فۆسفۆریان تێدایە.
باشییەکان: سوودبەخشە لە دۆزینەوەی ئەمینەکان، ئاوێتە نایترۆیی و دژە مێرووە فۆسفۆرییەکان.
خراپییەکان: لەوانەیە کەمتر هەستیار بێت بەرامبەر ئەو ئاوێتانەی کە نایترۆجین یان فۆسفۆریان تێدا نییە.
نموونەی گونجاو بۆ پێوانە: نموونەی کشتوکاڵی، بەرهەمی خۆراک و ماددە کیمیاییە پیشەسازییەکان.
بۆ دۆزینەوەی ئەو ئاوێتانە بەکاردێت کە نایترۆجین و فۆسفۆریان تێدایە، ئەمینەکان، ئاوێتە نایترۆییەکان و دژە مێرووە فۆسفۆرییەکان.
دۆزەرەوەی هەڵبژاردەی بارستایی MSD
بنەما: ڕێژەی بارستا بۆ بارگەی ئەو ئایۆنانە شیکار دەکات کە لە ئاوێتە دەرچووەکانەوە دروست دەبن.
باشییەکان: زانیاری وردی پێکهاتەیی دەدات، ئەمەش ڕێگە دەدات بە دیاریکردن و پێوانەکردنی ئاوێتەکان.
خراپییەکان: تێچووی زیاتر و ئاڵۆزتر بەراورد بە دۆزەرەوەکانی تر.
نموونەی گونجاو بۆ پێوانە: نموونەی ژینگەیی، دەرمان، خۆراک و ماددە کیمیاییەکان.
بۆ شیکارکردنی ئاوێتەکان و دیاریکردنی پێکهاتەیان بەکاردێت و بۆ دیاریکردنی بارستای مۆلیکیولی ئاوێتەکان بەکاردێت. کار لەسەر شیکارکردنی ئەو ئایۆنانە دەکات کە لە ئایۆنکردنەوە بەرهەمدێن، کە زانیاری وردی لەسەر پێکهاتەی کیمیایی دەدات و هەموو ئاوێتە ئۆرگانیکی و ناوردگانیکییەکان.
دۆزەرەوەی فۆتۆمەتری گڕگرتن FPD
بنەما: توخمی دیاریکراو (وەک فۆسفۆر و کبریت) دەدۆزێتەوە بەپێی ئەو ڕووناکییەی کە لەکاتی سووتانی ئەم توخمانەدا لە گڕدا دەردەچێت.
باشییەکان: هەستیاری بەرز بەرامبەر ئەو ئاوێتانەی کە فۆسفۆر و کبریتیان تێدایە.
خراپییەکان: کەمتر هەمەجۆرە بۆ ڕیزبەندییەکی بەرفراوان لە ئاوێتە ئۆرگانیکەکان.
نموونەی گونجاو بۆ پێوانە: نموونەی کشتوکاڵی، بەرهەمی خۆراک و ماددە کیمیاییەکان.
بۆ دۆزینەوەی ئەو ئاوێتانە بەکاردێت کە فۆسفۆر و کبریتیان تێدایە، ئاوێتە فۆسفۆرییەکان، ئاوێتە کبریتییەکان و هەندێک دژە مێروو.
دۆزەرەوەی ئایۆنکردنی ڕووناکی PID
بنەما: ڕووناکی سەرووی وەنەوشەیی بەکاردەهێنێت بۆ ئایۆنکردنی ئاوێتەکان، کە ئایۆنی بەرهەمهاتوو دەدۆزێتەوە.
باشییەکان: هەستیارە بۆ کۆمەڵێکی هەمەجۆر لە ئاوێتە ئۆرگانیکە هەڵم بووەکان.
خراپییەکان: کەمتر کاریگەرە بۆ ئەو ئاوێتانەی کە بە ئاسانی ئایۆن نابن و لەوانەیە پێویستی بە کالیبرەکردنی دیاریکراو بێت.
نموونەی گونجاو بۆ پێوانە: هەوا، گازی پیشەسازی و نموونەی ژینگەیی.
بۆ دۆزینەوەی ئاوێتە ئۆرگانیکە هەڵم بووەکان، هایدرۆکاربۆنەکان، ئەلدیهایدەکان، کیتۆنەکان و هەندێک تواوەکان بەکاردێت.
دۆزەرەوەی هەڵمژینی تیشکی سەرووی وەنەوشەیی UVD
بنەما: هەڵمژینی تیشکی سەرووی وەنەوشەیی لەلایەن ئاوێتەکانەوە لەکاتی دەرچوونیان لە ستوونەکە دەپێوێت.
باشییەکان: سوودبەخشە بۆ دۆزینەوەی ئەو ئاوێتانەی کە تیشکی سەرووی وەنەوشەیی هەڵدەمژن، وەک ئاوێتە بۆندارەکان.
خراپییەکان: سنووردارە بۆ ئەو ئاوێتانەی کە گرووپی کارای چالاک لە تیشکی سەرووی وەنەوشەییان تێدایە.
نموونەی گونجاو بۆ پێوانە: نموونەی ژینگەیی، بەرهەمی خۆراک و ئامادەکراوە دەرمانییەکان.
بۆ دۆزینەوەی ئەو ئاوێتانە بەکاردێت کە تیشکی سەرووی وەنەوشەیی هەڵدەمژن، ئاوێتە بۆندارەکان، ترشەکان و کحولەکان.
سوود و تواناکانی شیکاری
دیاریکردنی وەرگرە دەرمانەکان و پاشماوەی دەرمان و ژەهرەکان لە شلە فیزیۆلۆژییەکان.
جیاکردنەوە و دیاریکردنی ئاوێتەکانی گازەکان وەک گازی سروشتی و گازە کیمیاییە جەنگی و پیشەسازییەکان.
دیاریکردنی پێکهاتەی ئاوێتە ئۆرگانیکییەکان لە لاستیکدا.
دیاریکردنی ئەو ئاوێتە جیاوازانەی کە جۆرەکانی زەیتە بۆندارەکان پێکدەهێنن.
شیکارکردنی نموونە ئاڵۆزەکانی ژینگەیی و ڕووەکی.
شیکارکردنی تواوە پیشەسازییەکان.
شیکارکردنی هەندێک دەرمانی نانۆیی، ئاوێتە دەرمانی و پیشەسازی، ژەهر و دژە مێروو لە ماددە خۆراکییەکان، ئاو، خواردنەوە، خاک و بەرهەمە کشتوکاڵییەکاندا.
جیاکردنەوە و شیکارکردنی ماددە پۆلیمەری، چەسپ، مەرەکەب، ڕەنگ و ماددەکان.
شیکارکردن و ژماردنی بڕی توخمە هەڵم بوو و نیمچە هەڵم بووە ئۆرگانیکییەکان.
دەستنیشانکردنی توخمە ئۆرگانیکییەکان لە ڕێگەی جیاکردنەوەی پارچە جیاوازەکانی پێکهێنەری ئاوێتەکە.
شیکاری ئەندازەیی.
دەستنیشانکردن و دیاریکردنی ئاستی پیسبوونە ئۆرگانیکییەکان (تاکوو سنووری ppb بۆ شلەمەنی و نزیکەی نانۆگرام بۆ ماددە ڕەقەکان).
هێمای دۆزراوە: ئایۆنە مۆلیکیولییەکان و دۆزینەوەی ئایۆنی پارچە تێکشکاوەکان.
دەستنیشانکردنی توخم: ئایۆنی مۆلیکیولی کە لە 800m/z زیاترە.
لێکدانەوەی ئەنجامەکان
ڕاڤەکردنی ئەنجامەکان شیکارکردنی کڕۆماتۆگرافیای گاز لەگەڵ شیکارکەری بارستایی (GC-MS) تەکنیکێکی بەهێزە کە بۆ جیاکردنەوە و دیاریکردنی ئاوێتە کیمیاییەکان بەکاردێت. بۆ تێگەیشتن لە ئەنجامەکانی ئەم شیکارییە، دەکرێت بۆ چەندین توخمی سەرەکی دابەش بکرێت:
کڕۆماتۆگرافیای گاز (GC)
کاتی هەڵگیراو (Retention Time): ئەو کاتە نیشان دەدات کە ئاوێتەکان بۆ گەیشتن بە دۆزەرەوەی شیکارکەری بارستایی دوای خستنەناوەوەی نموونەکە پێویستیانە. هەر ئاوێتەیەک کاتی هەڵگیراوی دیاریکراوی هەیە، کە یارمەتی دەدات لە دیاریکردنی کاتێک بەراورد دەکرێت بە پێوەرە ناسراوەکان.
لووتکەی کڕۆماتۆگرافیا (Chromatographic Peak): لووتکەکان لە هێڵکارییەکەدا ئاماژەن بۆ بوونی ئاوێتەی دیاریکراو. بەرزی لووتکەکە چڕی ئاوێتەکە لە نموونەکەدا دەردەخات.
شیکارکەری بارستایی (MS)
تیشکی بارستایی (Mass Spectrum): دابەشبوونی ئایۆنەکان بەپێی بارستاکەیان (m/z) نیشان دەدات. دەکرێت تیشکەکە بخوێنرێتەوە بۆ دیاریکردنی ئاوێتەکان بەپێی ئایۆنە تایبەتمەندەکان.
ئایۆنە مۆلیکیولییەکان (Molecular Ions): ئاماژەن بۆ بارستای مۆلیکیولی ئاوێتەکە. بەگشتی ئایۆنە مۆلیکیولییەکان ئەو ئایۆنانەن کە هەموو ئاوێتەکە نوێنەرایەتی دەکەن.
ئایۆنە لاوەکییەکان (Fragment Ions): ئاماژەن بۆ شکانی ئاوێتەکە بۆ پارچەی بچووکتر. ئەم ئایۆنانە یارمەتی دەدەن لە دیاریکردنی پێکهاتەی کیمیایی ئاوێتەکەدا.
ناسینەوەی پێکهاتەکان
هاوتاکردنی داتاکان: داتا دەرهێنراوەکان (کاتی ڕاگرتن، ئایۆنەکان و هتد) لەگەڵ بنکەدراوە یان ستانداردە ناسراوەکان بەراورد دەکرێن بۆ ناسینەوەی پێکهاتەکانی ناو نمونەکە.
شیکاری ئەنجامەکان: بە پشتبەستن بە ئایۆنە گەردیلەیەکان و ئایۆنە لاوەکییەکان، دەتوانرێت پێکهاتەی ئاوێتە دەربکەوێت و بوونی دیاری بکرێت.
خەمڵاندنی چەندایەتی
ڕووبەری ژێر لوتکە: بەکاردێت بۆ خەمڵاندنی بڕی ئاوێتەیەک لە نمونەیەکدا. تا ڕووبەرەکە گەورەتر بێت، بڕەکەی گەورەتر دەبێت.
قەبارەدانان: ئەنجامەکان لەوانەیە پێویستیان بە قەبارەدانان هەبێت بە بەکارهێنانی ستانداردە ناسراوەکان بۆ بەدەستهێنانی ئەنجامە وردەکان.
شیکاری ژینگەیی یان پزیشکی
دیاریکردنی پیسکەر: دەتوانرێت GC-MS بەکاربهێنرێت بۆ دیاریکردنی ئەو پیسکەرانەی کە لە نمونەی ژینگەیی یان پزیشکیدا هەن، یارمەتیدەرە لە هەڵسەنگاندنی مەترسی و پیسبوون.