سپێکترۆسکۆپی هەڵمژینی تیشکی ئێکس (XAS)
پێشەکی
سپێکترۆسکۆپی هەڵمژینی تیشکی ئێکس (XAS) تەکنیکێکی شیکاری بەهێزە کە بەکاردێت بۆ لێکۆڵینەوە لە پێکهاتەی ئەلیکترۆنی و ژینگەی شوێنی توخمە تایبەتەکان لە ماددە جیاوازەکاندا. ئەم تەکنیکە بە تایبەتی لە زانستی ماددە و کیمیا و بایۆلۆجیدا بەنرخە بۆ تێگەیشتن لە تایبەتمەندییەکانی سیستەمی ئاڵۆز. XAS تێڕوانینەکان لە بارەکانی ئۆکساندن، پێکهاتەکانی هەماهەنگی و ڕێکخستنەوەی ئەتۆمی دەدات، ئەمەش وایکردووە کە لە توێژینەوەکانی پەیوەست بە کاتالیزەکردن، زانستی ژینگەیی و فیزیای دۆخی ڕەقدا شتێکی بنەڕەتی بێت. بەگشتی، سپێکترۆسکۆپی هەڵمژینی تیشکی ئێکس ئامرازێکی گرنگە لە توێژینەوە زانستییە مۆدێرنەکاندا، کە تێڕوانینێکی ورد لەبارەی پێکهاتەی ئەتۆمی و ئەلیکترۆنی ماددەکانەوە دەدات. توانای لێکۆڵینەوە لە ژینگە ناوخۆییەکان و باری ئۆکساندن وا دەکات کە بەنرخ بێت بۆ تێگەیشتن لە سیستەمی ئاڵۆز لە بوارە جۆراوجۆرەکاندا.
بنەمای کارکردن
XAS لەسەر بنەمای کارلێکی تیشکی ئێکس لەگەڵ ماددە دامەزراوە. تەکنیکەکە ئەم هەنگاوانەی خوارەوە لەخۆدەگرێت:
کارلێکی تیشکی ئێکس: کاتێک نموونەیەک بەر تیشکی ئێکس دەبێت، هەندێک وزە لەلایەن ئەتۆمەکانی ناو نموونەکەدا هەڵدەمژرێت. هەڵمژینی کاتێک ڕوودەدات کە وزەی تیشکی ئێکس هاتوو لەگەڵ جیاوازی وزەی نێوان دۆخی زەمینی و دۆخی وروژاوی ئەلکترۆنێکی توێکڵی ناوەوەدا بگونجێت.
لێواری هەڵمژین: لە هەندێک ئاستی وزەدا کە بە لێواری هەڵمژینی ناسراوە، زیادبوونی گەورە لە هەڵمژینیدا ڕوودەدات. ئەمەش لەگەڵ ئایۆنێنە بە ڕەەناکی کردنی ئەلکترۆنەکان لە توێکڵی ناوەوە یەکدەگرێتەوە.
کۆکردنەوەی زانیاری: سپێکتریمی هەڵمژینی بە پێوانی توندی تیشکی ئێکس گواستراو وەک کارکردی وزە تۆمار دەکرێت. سپێکتریمی دەرهاویشتوو تایبەتمەندی لەخۆدەگرێت کە زانیاری دەربارەی ژینگەی ناوخۆیی و باری ئەلیکترۆنی ئەتۆمە هەڵمژەکان دەدات.
جۆرەکانی XAS
XAS بەگشتی دەتوانرێت پۆلبەندی بکرێت بۆ دوو جۆری سەرەکی:
X-ray Absorption Near Edge Structure هەڵمژینی تیشکی ئێکس پێکهاتەی نزیک لێوار (XANES)
سەرنج دەخاتە سەر مەودای وزە لە نزیک لێواری هەڵمژینی.
زانیاری دەربارەی دۆخی ئۆکساندن، هەماهەنگی گەردیلەیی و پێکهاتەی ئەلیکترۆنی دەدات.
بەسوودە لە ناسینەوەی جۆرە کیمیاییە جیاوازەکان.
Extended X-ray Absorption Fine Structure پێکهاتەی وردی هەڵمژینی تیشکی ئێکس درێژکراوە (EXAFS)
شیکاری لەرزینەکان دەکات لە سپێکتریمی هەڵمژینی لە وزەکانی دەرەوەی لێوارەکە.
زانیاری ورد سەبارەت بە پێکهاتەی ئەتۆمی ناوخۆیی دەدات، لەوانەش درێژی پەیوەندی، ژمارەی هەماهەنگی و جۆرەکانی ئەتۆمی دراوسێ.
بە تایبەتی بۆ لێکۆڵینەوە لە ماددە ئاڵۆزەکان و کاتالیستەکان بەسوودە.
سوودەکانی XAS
تایبەتمەندی توخمەکان: دەتوانرێت توخمە تایبەتەکان لەناو تێکەڵەیەکی ئاڵۆزدا دەستنیشان بکرێت، بەبێ گوێدانە ماتریکسی دەوروبەر.
زانیاری پێکهاتەیی سەبارەت بە ژینگەی کیمیایی: تێڕوانینەکان بۆ ژینگەی کیمیایی ئەتۆمەکان دەدات، لەوانەش درێژی پەیوەندی و هەماهەنگی.
توێژینەوەکانی لە شوێنی خۆیان: دەتوانرێت لە ژێر بارودۆخی جیاوازدا ئەنجام بدرێت (پلەی گەرمی، پەستان، ژینگەی کیمیایی)، ڕێگە بە لێکۆڵینەوە لە پرۆسەی داینامیکی دەدات.
گشتگیربوون: بۆ کۆمەڵێک ماددەی بەرفراوان بەکاردێت، لەوانە کانزاکان، ئۆکسجینەکان، نموونەی بایۆلۆجی و پێکهاتە ئۆرگانۆمیتالییەکان.
جۆرەکانی نموونەی گونجاو بۆ پێوانەکردن
XAS تەکنیکێکی گشتگیرە و دەتوانرێت بۆ جۆرە جیاوازەکانی نموونە بەکاربهێنرێت، لەوانە:
نموونەی ڕەق: ماددە بلوری و بێ شێوەکان، لەوانەش کانزاکان، نیمچە ڕێبەرەکان و سیرامیکەکان.
نموونەی شل: ئەو گیراوەیانەی کە توخمە تواوەکان یان نانۆگەردیلەکانیان تێدایە.
نموونەی گازی: گازی لە ژێر بارودۆخی تایبەتدا، هەرچەندە ئەمە کەمتر باو دەبێت.
نموونەی بایۆلۆجی: پڕۆتین، ئەنزیم و بایۆمۆلیکولی تر، زۆرجار لە دۆخی سروشتی خۆیاندا یان لە ژێر بارودۆخی فیزیۆلۆژیدا.
لێکدانەوەی ئەنجامەکان
ئەنجامەکانی XAS بەزۆری لە دوو بەشی سەرەکیدا شی دەکرێنەوە:
شیکارییەکانی XANES:
شێوە و شوێنی تایبەتمەندییەکان لە سپێکتریمی XANES زانیاری دەربارەی دۆخی ئۆکساندن و هەماهەنگی ئەتۆمە مژەرەکان دەدات.
بەراوردکردن لەگەڵ پێکهاتە ئاماژەپێکراوەکان دەتوانێت یارمەتیدەر بێت لە ناسینەوەی جۆرە کیمیاییەکان و ژینگەکانیان.
شیکارییەکانی EXAFS:
بەشی لەرزین لە سپێکتریمی EXAFS شیکاری دەکرێت بۆ دەرهێنانی زانیاری چەندایەتی سەبارەت بە پێکهاتەی ناوخۆیی.
گۆڕینی فۆریێ داتاکانی EXAFS لە k-space (شەپۆل)ەوە دەگۆڕێت بۆ R-space (فەزای ڕاستەقینە)، مەودای ئەتۆمەکانی دراوسێ و ژمارەکانی هەماهەنگی ئاشکرا دەکات.
گونجاندنی داتاکانی EXAFS لەگەڵ مۆدێلە تیۆریەکان ڕێگە دەدات کە پارامێتەرەکانی پێکهاتەیی بە وردی دیاری بکرێت.